تهران شهری است که در کمتر از نیمقرن چند برابر شده و در پهنا و ارتفاع ظرفیتهای خود را به مصرف رسانده است. جمعیت قریب به ۹ میلیون نفری تهران که در شهری انباشته صبح را به شب میرسانند عرصه را بر خود تنگ میبینند. از تنگناهای معیشتی که بگذریم فضا هم بر شهروندان تنگشده است. توصیف ساده فضا این است که از سه بعد انسان، مکان و زمان تشکیلشده است. در فضای شهر تهران حداقل در میانمدت از این سه در دو بعد دیگر نمیتوان مداخله جدی کرد: نه میتوان جمعیت میلیونی که از اقصی نقاط کشور به جبر معیشت به پایتخت جذبشدهاند را از آن جدا کرد و نه از عرصه زمین و ارتفاع شهر چیز زیادی باقیمانده که آن را به سرانههای عمومی بازگرداند. زمان اما در این میان عنصری است که تهران تاکنون به علل بسیار از ظرفیت آن برای گشودگی فضای زندگی شهروندان غافل بوده است.
عمده ساکنان پایتخت روزهای فشرده و پرمشغلهای دارند و مجبورند هر کاری دارند در ساعات محدود روز به انجام برسانند و در انجام این تکلیف دشوار باید با غول ترافیک هم گلاویز شوند. مردم تهران به «فقر زمان» دچار شدهاند. با پایان روز، شهر هم رفتهرفته خاموش میشود و گرچه زیستی غیررسمی با شروع شب آغاز میشود اما این زیست شبانه به علت قرار گرفتن در خارج از محدوده رسمی برنامهریزی و مدیریت شهری هم ناقص و نابالغ باقیمانده هم با آسیبهایی همراه بوده است. همین به رسمیت نشناختگی زیست شبانه در سالهای گذشته، موجب بدنامی و شکلگیری ذهنیتهای منفی در مورد فعالیتهای شبانه نزد برخی از تصمیمگیران شده است. در ذهنیت این تصمیمگیران، شهر شب با بزه، رفتارهای نابهنجار بهخصوص جوانان، ناامنی و فضاهای کنترل نشده تداعی میشود.
این در حالی است که زیست شبانه یک واقعیت انکارناپذیر در جهان شهری شده امروز است و در سراسر جهان از شرق تا غرب، کشورهای توسعه یافته تا در حال توسعه، مسلمان یا مسیحی، هر جا زندگی شهری بخصوص در ابعاد کلان آن وجود دارد زیست شبانه شهری هم وجود دارد.
ظهور این پدیده در دنیای معاصر به علت تغییرات بنیادینی است که در مناسبات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جوامع رخ داده و گسترش آن را ناگزیر ساخته است. زیست شبانه مانند بسیاری دیگر از پدیدههای جامعه معاصر از جمله اینترنت، اتوماسیون، شبکههای اجتماعی و استارتاپ ها همه کشورهای جهان را در نوردیده است. تغییر در ضرباهنگ و نظم زمانی کار و فراغت در جوامع شهری معاصر موجب شده «شهر شب» برخلاف گذشته که تا حدودی خالی و آرام و بعضاً در انحصار برخی گروههای اجتماعی خاص بود، به فضا-زمان اصلی برای گذران اوقات فراغت اقشار زیادی تبدیل شود.
امروزه رونق زیست شبانه که بر اثر برنامهریزی و نظارت هوشمندانه به وجود آمده باشد از مؤلفههای زیستپذیری شهرها و نیز از عوامل برندینگ شهری محسوب میشود و حضور همگانی مردم در فضاهای شهر شب موجب شکلگیری اقتصاد و فرهنگ شبانه در شهرهای جهان شده است.
اما علیرغم اهمیت و ضرورت زیست شبانه شهری در دنیای معاصر، شهرهای ایران و به طور خاص تهران به عنوان پایتخت و الگوی شهری ایران در این زمینه دچار رکود و کاستیهای فراوانی است و میتوان گفت زیست شبانه رسمی در تهران وجود ندارد. بر رسمیبودگی در اینجا باید تأکید کرد زیرا زیست شبانه به شکل غیررسمیاش دیر زمانی است که شکل گرفته و شهروندان به ویژه نسل جوان در غیاب زیرساختها، برنامهریزی و هدایت فرهنگی، خود سبکی از زیست شبانه را ایجاد کردهاند. چون این سبک زیست شبانه غیررسمی است ویژگی اصلی آن نیز نظارتگریزی و مخفیانه بودن آن است به همین دلیل هم جای تعجب ندارد که آسیبهایی در آن راه یافته باشد. طبیعی است که با به رسمیت شناختن این پدیده و تلاش برای برنامهریزی و ساماندهی آن و هدایت فرهنگی مناسب تهدیدهای زیست شبانه غیررسمی و مخفیانه به فرصتهایی برای تعالی اجتماعی بدل خواهند شد.
از مهمترین تصورات غلط در مورد زیست شبانه این است که آن را تهدیدی علیه امنیت شهر میپندارند. اما واقعیت آن است که حضور گروههای مختلف مردم ازجمله خانوادهها در فضای شبانه شهر، خود قویترین ضامن امنیت و بهترین ابزار نظارت است. آنچه امنیت ذهنی و پایدار جامعه را تهدید میکند غفلت از فرآیند تغییرات جامعه و انکار و رها کردن آنها به حال خود است. نکته مهم دیگر این که زیست شبانه با این که در شکل فعلیاش پدیدهای مدرن محسوب میشود اما به هیچعنوان پدیدهای صرفا غربی نیست. زیست شبانه از نظر فرهنگی همانقدر غربی است که اینترنت و گوشیهای هوشمند غربی است. به عبارت دیگر با اینکه منشأ این پدیده غرب بوده اما امروزه آنچنان در تمام جهان گسترده شده و با فرهنگها و کاربردهای گوناگون عجین شده که دیگر اختصاصی به هیچ فرهنگ خاصی ندارد و هر جامعه میتواند بنابر ارزشهای خود به آن شکل بدهد. جامعه ایرانی- اسلامی ما نیز با این پدیده بیگانه نیست و شبنشینیهای خانوادگی، مراسم و آئینهای ایرانی و اسلامی مانند احیا، شبهای محرم، شب یلدا و غیره بیانگر انس زندگی اجتماعی ایرانیان با شب است. اکنون هم مردم در ماه مبارک رمضان شبها از خانه بیرون میآیند و در کمال آرامش و صفا در کنار یکدیگر به معاشرت و تعامل اجتماعی و مذهبی میپردازند.
وقت آن فرارسیده است که از نگاههای صرفا امنیتی و ترسزده به تحولات اجتماعی فاصله بگیریم و عقبافتادگی نظام برنامهریزی شهری خود را از جامعه و تحولات آن جبران کنیم. ادعای این کتاب این نیست که زیست شبانه به طور مطلق و در هر شکلش پدیدهای مفید و مثبت است بلکه یک بستر شکلگرفته بر اثر اقتضائات جامعه است که میزان مثبت یا منفی بودن آن را نحوه برنامهریزی و مدیریت آن مشخص میکند. آنچه دغدغه نگارش این کتاب بوده معرفی و تبیین پدیده زیست شبانه است تا پیشفرضها و تصورات غلط رایج در مورد آن برطرف شود و مدیران شهری و نهادهای تصمیمگیر دیگر به طور جدی به ساماندهی و برنامهریزی برای زیست شبانه روی بیاورند.
برای این منظور، این کتاب که مشتمل بر ۶ فصل است سعی کرده با مرور ادبیات علمی روز دنیا و بررسی تجارب بینالمللی و داخلی و همچنین شناخت ابعاد گوناگون زیست شبانه خواننده را به شناختی جامع از این پدیده نزدیک کند.
در فصل اول کتاب ابتدا روند تاریخی شکل گیری پدیده زیست شبانه در شهرها به شکل تحلیلی بیان شده است. در این بخش بیان شده که پس از قرن نوزدهم و در پی نظم ناشــی از انقلاب صنعتی و توســعههای بعد از آن یک ســازمانیافتگی اجتماعی جدید حول زمان کار شــکل گرفت و کم کم تمام رفتارهای اجتماعــی را تحت تاثیر قرار داد، این تغییر رفتار اجتماعی در بســتر زمان تا امروز ادامه یافته اســت. در اکثر شهرهای دنیا روز، زمان کار و فعالیت ضروری بوده و هرچه به ســمت عصر و شب پیش میرویم شمار فعالیتهای اختیاری و اجتماعی افزایش مییابد. معمولاً فعالیتهای تفریحی همچون رفتن به رستورانها، کافهها، باشگاهها و فعالیتهای فرهنگی همچون رفتن به تئاتر و ســینما در نیمه دوم روز اتفاق میافتند. بنابراین پتانسیل تبدیل فضای شهری در شب به مکانی سرزنده و سرشار از تعاملات اجتماعی وجود دارد.
در ادامه این فصل به تبیین مفاهیم مرتبط با زیست شبانه مانند شهر ۲۴ ساعته، زمان در شهر، منظر شبانه و غیره پرداختیم. همچنین رویکردهای مختلف در منظر شبانه را معرفی کردیم و نسبت زیست شبانه با فرهنگ ایرانی و دیانت اسلامی را تبیین نمودهایم. در پایان نیز مجموعهای از مزایا و معایب زیست شبانه شهری را از جهات گوناگون فهرست کردهایم.
بنا بر اهمیت موضوع اقتصاد در پدیده زیست شبانه فصل دوم را به طور کامل به بررسی این جنبه از زیست شبانه اختصاص دادهایم و در آن ضرورتهای اقتصاد شبانه و همچنین ویژگیهای این اقتصاد را با استفاده از تجارب جهانی بیان کردهایم. در ادامه این فصل نیز به معرفی وضع موجود و همچنین ظرفیتهای اقتصاد شبانه شهر تهران پرداختهایم.
در فصل سوم سعی کردهایم به این پرسش پاسخ دهیم که برای داشتن یک زیست شبانه پویا، سالم و غنی به چه زیرساختهایی نیاز هست؟ منظور از زیرساخت هم در اینجا تنها زیرساختهای فیزیکی مانند نورپردازی و حملونقل نیست بلکه زیرساختهای نهادی و مدیریتی مانند مدیریت یکپارچه هم از مهمترین ازالزامات ایجاد زیست شبانه در شهرها است که هریک را به تفصیل شرح دادهایم.
در فصل چهارم به جنبههای فرهنگی و اجتماعی زیست شبانه پرداختهایم و بیان کردهایم که زیست شبانه چگونه میتواند فرصتی برای همزیستی شهروندان و افزایش تعاملات اجتماعی فراهم کند و از این طریق انسجام اجتماعی، غنای فرهنگی و سلامت روانی مردم را افزایش دهد.
در فصل پنجم مجموعهای از شاخصترین تجربیات جهانی و همچنین تجربیات داخلی در ساماندهی و مدیریت زیست شبانه را گرد آوردهایم. از تجربیات شهرهای لندن و پاریس و توکیو گرفته تا مشهد و اصفهان و کیش.آنچه در این فصل به خوبی قابل مشاهده است کاربست اصول مدیریت مشترک در عین تنوع و گوناگونی شهرها است. در همه تجربیات پیشرو و موفق شاهد عناصری مانند مدیریت یکپارچه، مشارکت مردمی، نظارت همگانی، پایداری زیست محیطی و هماهنگی سیاستها هستیم.
در فصل آخر نیز جمعبندی از مباحث مطرح شده در کتاب آورده شده است.
این کتاب در زمانی منتشر میشود که هنوز بحثها بر سر طرح زیست شبانه شورای شهر پنجم تهران و موافقتها و مخالفتها با آن در سپهر عمومی مطرح است. اگر این کتاب بتواند به سهم خود پرتوی بر این گفتگوها بتاباند و سطح بحثها را علمیتر و واقعبینانهتر نماید به رسالت خویش عمل کرده است. بدیهی است این اثر مانند هر اثر دیگری خالی از اشکال و اشتباه نیست، بنابراین از خوانندگان فرهیخته تقاضا دارم انتقادات و نقطهنظرات تکمیلی خود را با من درمیان بگذارند تا در چاپهای بعدی اعمال شوند.
کتاب زیست شبانه و سرزندگی با تاکید بر شهر تهران
مولف: محمد سالاری
ناشر: پرهام نقش
سال چاپ: 1399